Hüquq və azadlıqların məhkəmə təminatı hüququ yalnız məhkəməyə müraciət edilməsi ilə kifayətlənməyərək, pozulmuş hüquq və azadlıqların, qanunvericilikdə müəyyən edilən hədlər çərçivəsində səmərəli müdafiəsini ehtiva edən ədalət mühakiməsini də nəzərdə tutur. Sözügedən hüquq hər kəsin məhkəməyə müraciət etmək hüququ ilə yanaşı, işinin ədalətli araşdırılmasını, eləcə də hüquq və azadlıqları pozulduğu halda məhkəmə aktlarından qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada yuxarı instansiya məhkəmələrinə şikayət vermək hüququnu, həmçinin yekun və məcburi qüvvəyə malik məhkəmə qərarının dərhal icra edilməsi hüququnu da özündə ehtiva edir. Konstitusiyanın 60-cı maddəsində nəzərdə tutulan məhkəmə müdafiəsi təminatı ilə bağlı rəhbər müddəa yalnız birinci instansiyada məhkəmə müdafiəsinin təmin olunmasını deyil, onun həmçinin apellyasiya və kassasiya instansiyalarında həyata keçirilməsini ehtiva edir. Hər hansı məhkəmə instansiyasına şikayət etmək hüququ məhkəmə müdafiəsi hüququndan irəli gəlir. Bu hüquq demokratik cəmiyyətdə mövcud olmaqla dövlətin konstitusiyası və qanunlarında öz əksini tapır. Sözügedən hüququn pozulması bütövlükdə məhkəmə müdafiəsi hüququnun həyata keçirilməsini əhəmiyyətsiz edir .

İnzibati orqana və ya məhkəməyə müraciət hüququnun həyata keçirilməsinin qanunvericiliklə müəyyən olunmuş prosessual tələblərlə şərtləndirilməsi qəbuledilən olsa da, həmin normalar şəxsi məhkəməyə və ya inzibati orqana müraciət etmək hüququndan məhrum edəcək dərəcədə hədsiz formallıqdan uzaq olmalıdır.

Hüquqi yardım almaq hüququ şəxslərin ədalət mühakiməsinə bərabər çıxışını hüquqi dövlətdə təmin edən effektiv mexanizmdir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 61-ci maddəsində qeyd edilmişdir ki, hər kəsin yüksək keyfiyyətli hüquqi yardım almaq, habelə səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən tutulduğu, həbsə alındığı, cinayət törədil­məsində ittiham olunduğu andan müdafiəçinin köməyindən istifadə etmək hüququ vardır. Həmin maddənin II hissəsində hüquqi yar­dımın qanunla nəzərdə tutulmuş hallarda ödənişsiz, dövlət he­sabına göstərildiyi müəyyən olunmuşdur. Ödənişsiz hüquqi yardım aztəminatlı şəxs­lərin digər şəxslərlə bərabər şəkildə hüquqi yardımla təmin olunması üçün nəzərdə tutul­muşdur.

Məhkəmədənkənar hüquqi yardım QHT-lər, fərdi qay­dada fəaliyyət göstərən hüquqşünaslar tərəfindən göstərildiyi halda, məhkəmə prosesi zamanı peşəkar hü­quqi yardım yalnız Azərbaycan Respublikası Vəkillər Kollegiyasının üzvləri tərə­findən həyata keçirilir.

Cinayət işləri üzrə müdafiəçi tərəfindən şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsə göstərilən hüquqi yardım müdafiəçi ilə müdafiə olunan şəxs arasında razılaşdırılmış şərtlər əsasında müdafiə olunanın hesabına ödənilir. Şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsin müdafiəçinin xidmətlərini ödəməyə kifayət qədər vəsaiti yoxdursa və müdafiəçinin cinayət prosesində iştirakı qanunvericiliklə müəyyən edilmiş hallarda təmin olunmalıdırsa, cinayət prosesini həyata ke­çirən orqan həmin şəxsə hüquqi yardım göstərilməsini Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına təmin etməlidir.

Mülki işlər üzrə isə dövlət hesabına vəkilin təmin edilməsi işdə iştirak edən şəxs­lərin vəkilin xidmətlərini ödəmək üçün kifayət qədər vəsaiti olmadıqda məhkə­mə­nin müvafiq qərarı əsasında həyata keçirilir.

Azərbaycan Respub­likasının Konstitusiya Məhkəməsi 28 mart 2019-cu il tarixli Plenumunun Qərarı əsasında hüquqi yardım almaq hüququ ilə bağlı formalaşdırdığı hüquqi mövqeyə görə, hər kəsin yüksək key­fiyyətli hüquqi yardım almaq hüququnun ictimai əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bu hüquq öz mahiyyətinə görə insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının həyata keçiril­məsinin vacib təminatıdır. Bu hüququn funk­siya­larından biri olan preventiv funksiya nəinki şəxsin öz hüquq və azadlıqlarını qanuna uyğun həyata keçirməsinə kömək edir, eyni zamanda dövlət hakimiyyəti orqanlarının və onların vəzifəli şəxslərinin insan və vətəndaş hü­quq və azadlıqlarının qeyri-qanuni məhdud­laşdırılmasına yönəlmiş hərəkətlərinin qarşısının alınmasına zəma­nət verir.

Hüquqi yardım almaq hüququnun dövlətdaxili hüquqi əsaslarını Azərbaycan  Respublikası Konstitusiyasının, İnzibati Xətalar Məcəlləsinin, Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin, Mülki-Prosessual Məcəl­ləsinin, habelə “Vəkillər və vəkillik fəaliyyəti haqqında”, “Cinayət işlərinə dair hü­quqi yardım haqqında” və “Məişət zorakılığının qarşısının alınması haqqında” qanunlarının müvafiq maddələri təşkil edir.

Həmçinin, Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının, “Mülki və siyasi hüquqlar haq­qında” Bey­nəlxalq Paktın və İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamənin mü­vafiq mad­dələri hü­qu­qi yardım almaq hüququnun beynəlxalq hüquqi əsaslarını təşkil edir.

“Hərbi vəziyyət haqqında” Azərbaycan Respublikasının  Qanununda verilən anlayışa əsasən, hərbi vəziyyət Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və sözügedən Qanuna uyğun olaraq, Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində və ya ayrı-ayrı yerlərində müvəqqəti tətbiq edilən siyasi, iqtisadi, inzibati, hərbi və digər tədbirlər kompleksini nəzərdə tutan, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının, əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin konstitusion hüquq və azadlıqlarının, habelə mülkiyyət və təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq idarə, müəssisə və təşkilatların hüquqlarının və qanuni mənafelərinin qismən və müvəqqəti məhdudlaşdırılmasına və onların üzərinə əlavə vəzifələr qoyulmasına yol verən xüsusi hüquqi rejimdir. Bu rejim dövlət ərazisinin müəyyən hissəsi faktiki işğal edildikdə, blokadaya alındıqda, habelə belə blokada üçün real təhlükə olduqda, xarici dövlət və ya dövlətlər tərəfindən müharibə elan edildikdə, dövlətə qarşı real silahlı hücum təhlükəsi yarandıqda tətbiq edilir. 

Azərbaycan Respublikasında hərbi vəziyyətin elan edilməsi və tətbiqi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və “Hərbi vəziyyət haqqında” Qanuna əsaslanır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 29-cu bəndinə görə, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti hərbi vəziyyət elan etmək səlahiyyətinə malikdir. Prezidentin hərbi vəziyyət elan edilməsi haqqında fərmanı Milli Məclis tərəfindən təsdiq edildikdə qüvvəyə minir və bu barədə dərhal əhaliyə məlumat verilir.

Bu rejimin əsas məqsədi dövlətin milli təhlükəsizliyinin və ərazi müdafiəsinin təmin edilməsi və ictimai asayişin qorunmasıdır. Hərbi vəziyyət yalnız xüsusi hallar üçün nəzərdə tutulmuş müvəqqəti bir tədbirdir və qanun çərçivəsində tətbiq edilir.

Hərbi vəziyyət dövründə vətəndaşların sərbəst toplaşmaq hüququ, tətil hüququ, azadlıq hüququ, mülkiyyət hüququ, əmək hüququ, yaşayış və ya olduğu yeri seçmək hüququ, məlumat azadlığı və s. hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi qismən və müvəqqəti məhdudlaşdırıla bilər. Həyata keçirilməsi məhdudlaşdırılan hüquq və azadlıqlar haqqında əhaliyə qabaqcadan məlumat verilir. “Hərbi vəziyyət haqqında" Qanuna əsasən, bu rejimin bitməsi ilə vətəndaşların məhdudlaşdırılmış hüquqları hərbi vəziyyət dövrünün başa çatması ilə eyni vaxtda bu barədə xüsusi məlumat verilmədən tam bərpa edilir.