Hər bir insanın vətəndaşlıq almaq hüququ var. Heç kəs əsassız olaraq vətəndaşlığından məhrum edilə bilməz. Vətəndaşlıq insana ozünüidentifikasiya hissi yaradır, həmçinin insanların dövlət tərəfindən müdafiəsini, habelə bir çox mülki və siyasi hüquqlarını təmin edir.

Vətəndaşlıq elə bir hüquqi bağlılıqdır ki, onun əsasını doğulma, yaşama və ya mənşə amilindən irəli gələn sosial bağlılıq faktı, eləcə də hüquq və vəzifələrin mövcudluğu təşkil edir. Adətən şəxs doğulduğu dövlətin (jus soli) və ya doğulduğu vaxt valideynlərinin vətəndaşı olduqları dövlətin (jus sanguinis) vətəndaşlığını əldə edir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına əsasən Azərbaycan dövlətinə mənsub olan, onunla siyasi və hüquqi bağlılığı, habelə qarşılıqlı hüquq və vəzifələri olan şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır. Azərbaycan Respublikasının ərazisində və ya onun vətəndaşlarından doğulmuş şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır. Həmçinin, Valideynlərindən biri Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olan şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır. Konstitusiya vətəndaşlıq hüququna təminat verir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığından (onun qanunla müəyyən edilmiş itirilmə halları istisna olmaqla) məhrum edilə bilməz, heç bir halda ölkədən qovula və ya xarici dövlətə verilə bilməz. Azərbaycan Respublikası onun ərazisindən kənarda müvəqqəti və ya daimi yaşayan Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının hüquqi müdafiəsinə təminat verir və onlara hamilik edir.

Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı onun əldə edilməsi əsaslarından asılı olmayaraq hamı üçün bərabər hüquqi nəticələr doğurur.

Vətəndaşlıq hüququ Konstitusiyanın 52 və 53-cü maddələrində, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında Qanunda, Azərbaycan Respublikasının  Miqrasiya Məcəlləsində təsbit olunub.

Beynəlxalq hüquqda vətəndaşlıq məsələlərinə aid müddəalar “Qaçqınların statusuna dair” 1951-ci il Konvensiyası, “Vətəndaşlığı olmayan şəxslərin statusuna dair” 1954-cü il Konvensiyası, “Vətəndaşsızlığın ixtisar edilməsi haqqında” 1961-ci il tarixli  Konvensiyası , “İrqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsinə dair” 1965-ci il Konvensiyasının 5-ci maddəsində, “Mülki və siyasi hüquqlar haqqında” Beynəlxalq Paktın 24 və 26-cı  maddələrində, “Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında” 1979-cu il Konvensiyasının 9-cu maddəsində, “Uşaq hüquqlarına dair” 1989-cu il Konvensiyasının 2-ci maddəsində və sair aktlarda əksini tapmışdır.

Vətəndaşların məcburi çıxarılmasının qadağan edilməsi dedikdə fərdlərin öz iradəsi əleyhinə olaraq hüquqi-siyasi bağlılığı olan öz ölkələrindən, regionlarından və ya yaşayış yerlərindən (sahələrindən) məcburi köçkün olmasından və ya qovulmasından müdafiə edən hüquq prinsipinə əsaslanan anlayış kimi başa düşülür. 

Bu prinsip, özlərinə məxsus evlərində və ya icmalarında (birliklərində) qalmaq (yaşamaq) hüququ olan fərdlərin dövlət orqanları və ya digər qurumlar tərəfindən özbaşına olaraq yerdəyişməyə məruz qalmamasını qəti olaraq bəyan edir. Dövlətin siyasəti, silahlı münaqişə, inkişaf layihələri və ya ayrı-seçkilik kimi müxtəlif səbəblər məcburi çıxarmaya gətirib çıxarda bilər.

Vətəndaşların zorla çıxarılmasının qadağan edilməsi digər insan hüquqları prinsipləri, o cümlədən mənzil hüququ, hərəkət azadlığı hüququ və ayrı-seçkiliyə məruz qalmamaq hüququ ilə sıx bağlıdır. Bu qadağanın pozulması məcburi köçkünlüyə, evsizliyə və digər ciddi insan hüquqları pozuntularına səbəb ola bilər.

Konstitusiyanın 1-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi Azərbaycan xalqıdır. Azərbaycan xalqı Azərbaycan Respublikası ərazisində və ondan kənarda yaşayan, Azərbaycan dövlətinə və onun qanunlarına tabe sayılan Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarından ibarətdir. Konstitusiyanın 52-ci maddəsinə uyğun olaraq və “Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı” haqqında Qanunun 1-ci maddəsinə uyğun olaraq Azərbaycan dövlətinə mənsub olan, onunla siyasi və hüquqi bağlılığı, habelə qarşılıqlı hüquq və vəzifələri olan şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır. Azərbaycan Respublikasının ərazisində və ya Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarından doğulmuş şəxs, habelə, valideynlərindən biri Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olan şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır.

Konstitusiyanın 53-cü maddəsinə əsasən və “Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” Qanunun 2-ci maddəsinə müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığından (onun qanunla müəyyən edilmiş itirilmə halları istisna olmaqla) məhrum edilə bilməz. Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı heç bir halda Azərbaycan Respublikasından qovula və ya xarici dövlətə verilə bilməz və Azərbaycan Respublikası onun ərazisindən kənarda müvəqqəti və ya daimi yaşayan vətəndaşlarının hüquqi müdafiəsinə təminat verir və onlara hamilik edir.

“İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında” Avropa Konvensiyasının 4 saylı protokolunun 3-cü maddəsinə müvafiq əsasən “Heç kəs vətəndaşı olduğu dövlətin ərazisindən fərdi və ya kollektiv tədbirlər yolu ilə çıxarıla bilməz və Heç kəs vətəndaşı olduğu dövlətin ərazisinə daxil olmaq hüququndan məhrum edilə bilməz”.

Ümumdünya insan hüquqları Bəyannaməsinin 13-cü maddəsinə müvafiq olaraq “Hər bir insan, hər bir dövlətin hüdudları daxilində sərbəst hərəkət etmək və özünə yaşayış yeri seçmək hüququna malikdir. Hər bir insan, öz ölkəsi də daxil olmaqla istənilən ölkəni tərk etmək və öz ölkəsinə qayıtmaq hüququna malikdir”. “Mülki və siyasi hüquqlar haqqında” Beynəlxalq Paktın 12-ci maddəsi də bu hüququ bəyan edir.

Vicdan azadlığı hüquqi dövlətdə təbii haqlardan biridir. “Vicdan azadlığı” dedikdə, insanın istədiyi di­nə sitayiş etməsi, onu dəyişməsi və ya heç bir dini qəbul etməməsini ehtiva edən hü­quq başa düşülür.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 48-ci maddəsinin II hissəsində vicdan azadlığına aşağıdakı qaydada hüquqlar, imkanlar və ixtiyarların verilməsi müəyyən olunmuşdur: “Hər kəsin dinə münasibətini müstəqil müəyyənləşdirmək, hər hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, yaxud heç bir dinə etiqad etməmək, dinə münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ vardır”.

 Bu hüquqa özü seçdiyi dinə və əqidəyə malik olmaq və ya öz istədiyi dini və əqidəni qəbul etmək azadlığı və öz dini və əqidəsinə həm təkbaşına, həm də başqaları ilə birlikdə, açıq və ya özəl qaydada etiqad etmək, ibadət etmək, dini və mərasim ayinləri və təlimini yerinə yetirmək azadlığı daxildir. Heç kim öz seçiminə görə dininə və əqidəsinə malik olmaq və ya onları qəbul etmək azadlığını alçaldan məcburiyyətə məruz qalmamalıdır. Burada “dinə etiqad etmək hüququ” dedikdə, şəxsin özünü bu və ya digər dinə, dini konfessiya və ya cərəyana aid etməsinin hüquqi imkanı başa düşülməlidir. Dini etiqadı ifadə etmək, ibadətlərdə, dini ayin və mərasimlərdə iştirak etmək və dini öyrənmək kimi hərəkətlər dini etiqad azadlığı hüququnun obyektiv tərəfini müəyyən edən əsas elementlərdir.

AR Konstitusiyasının 71.4-cü maddəsinə əsasən, heç bir halda heç kəs din, vicdan, fikir və əqidəsini açıqlamağa məcbur edilə bilməz və bunlara görə təqsirləndirilə bilməz.

“Dini etiqad azadlığı haqqında” AR Qanununun 1-ci maddəsinə əsasən, “dini etiqad azadlığı yalnız qanunda nəzərdə tutulan və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan hallarda ictimai təhlükəsizlik mənafeləri üçün, ictimai qaydanın təmin edilməsi, sağlamlığın və ya mənəviyyatın və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarının qorunması üçün məhdudlaşdırıla bilər”.

İnsan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinlərin (dini cərəyanların) yayılması və təbliği qadağandır. İnsan ləyaqətinin müdafiəsi Azərbaycan dövlətinin konstitusion öhdəliklərinə daxildir (AR Konstitusiyasının 46-cı maddəsi).

Vicdan azadlığı həmçinin aşağıda adları qeyd edilən beynəlxalq sənədlərdə də öz əksini tapmışdır:  

-        İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamə (18-ci maddə);

-        “Mülki və siyasi hüquqlar haqqında” Beynəlxalq Pakt (18-ci maddə);

-        Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası (9-cu maddə).